Czym jest, jak działa i do czego służy dług publiczny?

OFE kosztowało polskiego podatnika 372 miliardy złotych!

Kryzys długu publicznego ciężko doświadczył Europę w ostatnich latach. Warto poświęcić chwilę na bliższe przyjrzenie się istocie problemu: czym jest, jak działa i do czego służy dług publiczny? Kiedy należy się zadłużać, a kiedy powinno się unikać zadłużenia publicznego? Przy jakim poziomie dług publiczny staje się zagrożeniem dla stabilności kraju i jak uciec przed pułapką zadłużenia? Ważne jest to również w kontekście wartości polskiego długu publicznego

Co to jest dług publiczny?

Szukając prostej definicji, dług publiczny to suma wszystkich finansowych zobowiązań państwa. W jego skład wchodzi zadłużenie budżetu centralnego, samorządów oraz jednostek ubezpieczenia społecznego (ZUS/FUS, NFZ itd.). Dług może przyjmować postać papierów wartościowych (np. obligacji), kredytów, pożyczek oraz zobowiązań wymagalnych, tj. takich wydatków, które państwo musiało poczynić w przeszłości, ale tego nie uczyniło (np. zaległa płatność za importowany gaz). Gdy państwo zobowiązuje się do zapłacenia komuś w przyszłości określonej kwoty pieniędzy, powstaje dług publiczny. Wbrew popularnym ostatnio tezom niby-ekonomistów w skład długu publicznego (jawnego lub ukrytego) nie wchodzą przyszłe wydatki na emerytury, gdyż są to jedynie obietnice państwa, a nie twarde zobowiązania.

Dług publiczny ma kilka cech. Podstawową cechą długu publicznego jest koszt obsługi długu, czyli odsetki. Za pożyczone pieniądze trzeba płacić, a im wyższe odsetki, tym droższa jest obsługa długu (np. Polska płaci około 4% rocznie). Wysokość odsetek zależy od dwóch czynników: zaufania do państwa oraz dostępności kapitału na rynku. Im bardziej inwestorzy ufają państwu, tym taniej pożyczą mu pieniądze. Gdyby jednak państwo chciało pożyczyć za dużo względem tego, co inwestorzy mają, to będzie musiało pożyczać drożej. Inną ważną cechą jest zapadalność, czyli data, w której dług będzie musiał być spłacony. Najczęściej dług jest rolowany, tzn. stary dług zastępuje się nowym. Ostatnią ważną cechą jest oczywiście wysokość długu oraz relacja całego długu do PKB.

Rząd kupi od deweloperów mieszkania za 5 miliardów złotych!

Kiedy należy zwiększać dług publiczny?

Przedsiębiorstwo komercyjne zaciąga kredyt wówczas, gdy planowana inwestycja ma przynieść większy zysk niż koszty spłaty kredytu. Można więc bez wątpienia powiedzieć, że państwo może finansować z długu publicznego każdą inwestycję, która da mu większy skumulowany przychód podatkowy niż łączne koszty obsługi długu. Wówczas, mimo poniesienia kosztów spłaty pożyczki, państwo i tak będzie na plusie, bo miliard złotych odsetek spłaci dwoma miliardami podatków. Typowym przykładem takiej sytuacji są inwestycje infrastrukturalne.

Są również sytuacje, w których planowane wydatki nie mają przynieść dodatkowych przychodów, a i tak państwo decyduje się na zaciągnięcie długu. Decyzja taka jest niegroźna i akceptowalna, gdy łączny dług publiczny nie jest za wysoki, a deficyt publiczny jest znacząco niższy niż dynamika wzrostu PKB. Wówczas państwo może spłacać odsetki z przyszłych wzrostów przychodów podatkowych i nie musi czekać z realizacją swoich celów aż podatki z przyszłego wzrostu wpłyną do budżetu. Z taką sytuacją mamy często do czynienia w sferze socjalnej. Na przykład służba zdrowia bywa finansowana z pożyczek branych na poczet przyszłych wpływów.

Kiedy dług publiczny jest zagrożeniem?

Bardzo trudno powiedzieć jaka wysokość długu publicznego stanowi zagrożenie dla stabilności państwa. Bywały państwa, które bankrutowały przy relacji długu do PKB na poziomie 30%, a są państwa, których dług publiczny przekracza 100% i nikt się tym nie przejmuje. Trafne sformułowanie głosi, że dług publiczny jest za wysoki, gdy rynki tak uznają i przestaną pożyczać pieniądze dłużnikowi.

Nadwyżka budżetowa, która prawie powaliła USA

Ważnym wskaźnikiem jest wysokość nadwyżki pierwotnej. Nadwyżka pierwotna to saldo budżetu przed spłaceniem odsetek. Jeżeli państwo wydaje 100 złotych rocznie, ma 110 złotych przychodów i do tego płaci 15 złotych odsetek, to ma nadwyżkę pierwotną w wysokości 10 złotych (110-100) oraz deficyt w wysokości 5 złotych (110-100-15). Nadwyżka pierwotna oznacza, że państwo może samo finansować swoje bieżące potrzeby. Pojawienie się deficytu pierwotnego jest bardzo groźnym sygnałem i oznacza, że nawet po ogłoszeniu niewypłacalności państwo ciągle musi pożyczać pieniądze, by uregulować swoje codzienne płatności. W Polsce w tym roku deficyt pierwotny ma wynieść około 11,5 miliarda złotych.

Bezpośrednim wskaźnikiem zaufania rynków do danego państwa jest oprocentowanie jego długu. Jeżeli oprocentowanie długu publicznego zaczyna wyraźnie rosnąć, to jest to oczywisty sygnał, że należy szukać oszczędności budżetowych.

Jak spłacić dług publiczny? Scenariusze wyjścia z kryzysu

Często pojawia się pytanie: kiedy spłacimy dług publiczny? Odpowiedź brzmi: nigdy. Dług publiczny po części spłaca się sam, bo pieniądz traci wartość w czasie. Inflacja sprawia, że stare długi są z każdym rokiem mniej warte (tu zobacz jaka jest dzisiejsza wartość długu publicznego w Polsce w latach 2002-2013!). Najprostszą metodą wyjścia z kryzysu zadłużenia publicznego jest więc zwiększenie inflacji. Na przykład sześć lat pięcioprocentowej inflacji sprawia, że dług traci 25% swojej realnej wartości. Dziesięć lat takiej samej inflacji powoduje spadek wartości długu o 40%.

Drugą ścieżką wychodzenia z kryzysu zadłużenia publicznego jest wzrost gospodarczy. Wzrost gospodarczy zmniejsza relację długu do PKB w taki sam sposób jak inflacja. Jeżeli nałoży się na siebie 5% inflacji oraz 2% realnego wzrostu gospodarczego, to po 5 latach dług straci 30% swojej wartości, a po 10 latach straci aż 50%. Działa to też niestety w drugą stronę: wysokie zadłużenie publiczne połączone z niskim wzrostem gospodarczym i niską recesją jest zabójcze dla stabilności finansowej państwa. Taki scenariusz od czterech lat realizuje się w Unii Europejskiej. Średnie zadłużenie publiczne w Unii Europejskiej wynosi już prawie 90% PKB, gdy wzrost gospodarczy pozostaje bardzo słaby, a inflacja niemal zerowa.

Jak pomóc najbiedniejszym i podnieść PKB?

Największy problem z scenariuszem inflacyjno-wzrostowym wynika z jego elementu, na który na pewno zwróciliście uwagę: czasu. 5 czy 10 lat to koszmarnie długa perspektywa, gdy pieniędzy w budżecie ma zabraknąć za tydzień czy dwa. Dlatego tak ważna wydaje się odpowiednia profilaktyka i utrzymywanie długu na bezpiecznie niskim poziomie. Polska z swoimi pięcioma progami ostrożnościowymi jest pionierem zabezpieczania się przed wpadnięciem w pułapkę długu, choć wielu lewicowym i społecznym komentatorom bardzo nie podobają się obostrzenia wynikające z progów.